بررسی تحولات قره‌باغ و قفقاز در ۱۴۰۲؛ نقش کشورهای فرامنطقه‌ای در روابط ایروان و باکو

خبرگزاری میزان - تنش‌ها میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان در سال ۱۴۰۲ یکی از موضوعات بین‌المللی بود که ادامه یافت.

جمهوری خودخوانده آرتساخ که بیش از ۳۰ سال پیش در قلمرو منطقه خودمختار قره‌باغ کوهستانی اعلام وجود کرد در نخستین روز از ژانویه ۲۰۲۴ (۱۱ دی ۱۴۰۲) به‌طور رسمی منحل شد.

فرمان در این رابطه از سوی سامول شاخرامانیان، آخرین رئیس این جمهوری خودخوانده در سپتامبر ۲۰۲۳ (شهریور ۱۴۰۲) و پس از آن‎که جمهوری آذربایجان در نتیجه یک عملیات نظامی کنترل تمام منطقه را به‌دست گرفت، امضا شد. 

در این فرمان مشخص شده بود که تمام نهاد‌ها و سازمان‌های قره‌باغ تا اول ژانویه ۲۰۲۴ منحل شوند و همچنین تصریح شد که جمهوری قره‌باغ کوهستانی، آرتساخ، دیگر وجود نخواهد داشت.

بخش بزرگی از قره‌باغ کوهستانی که از سوی جامعه جهانی به‌عنوان قلمرو جمهوری آذربایجان به‌رسمیت شناخته می‌شد، برای بیش از ۳۰ سال تحت کنترل مقام‌های این جمهوری خودخوانده بود.

باکو در نتیجه جنگ پاییز ۲۰۲۰ کنترل بخشی از خاک این منطقه را به دست گرفت. در ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۳ (۲۸ شهریور ۱۴۰۲)، جمهوری آذربایجان عملیاتی جدید را آغاز کرد و درست روز بعد، تشکیلات ارمنستانی این منطقه تسلیم شدند.

بیشتر ساکنان ارمنستانی منطقه، یعنی بیش از ۱۰۰ هزار نفر، پس از این عملیات نظامی قره‌باغ را ترک کرده و وارد ارمنستان شدند.

در نتیجه تمام قلمرو قره‌باغ تحت کنترل جمهوری آذربایجان درآمد.

در همین حال، ارتش روسیه همچنان در منطقه مستقر است. سران ارمنستان، جمهوری آذربایجان و روسیه درباره استقرار نیرو‌های حافظ صلح روس در منطقه در پاییز ۲۰۲۰ توافق کرده بودند.

پس از آغاز عملیات جمهوری آذربایجان در سپتامبر سال ۲۰۲۳، ارتش روسیه در درگیری‌ها مداخله نکرد، اما خروج ساکنان منطقه به ارمنستان را تسهیل کرد.

مسکو در واکنش به برخی انتقاد‌ها عنوان کرده بود که ارمنستان خود قره‌باغ را به‌عنوان قلمرو جمهوری آذربایجان به‌رسمیت می‌شناسد، بنابراین درخواست از روسیه برای مداخله در درگیری نامناسب است.

بیشتر سران و مقام‌های سابق این جمهوری خودخوانده، از جمله سه رئیس سابق منطقه از سوی مقام‌های جمهوری آذربایجان بازداشت شدند. 

ریشه مناقشه قره‌باغ

در دوران اتحاد جماهیر شوروی، قره‌باغ یک منطقه خودمختار در داخل جمهوری آذربایجان امروزی بود که هم مردم این کشور و هم ارمنستانی‌ها را در خود جای داده بود، اما نبود مرز‌های داخلی وضعیت آن را تا حد زیادی بی‌اهمیت کرد.

همه چیز زمانی تغییر کرد که مسکو کنترل جمهوری‌های پیرامون خود را از دست داده و قره‌باغ به‌طور رسمی در داخل قلمرو بین‌المللی به رسمیت شناخته شده جمهوری آذربایجان جای گرفت.

از سال ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۴، نیرو‌های ارمنستانی و جمهوری آذربایجان شاهد سلسله‌ای از درگیری‌های طاقت‌فرسا بودند و ارمنستانی‌ها کنترل بخش‌هایی از قره‌باغ را به دست گرفتند. در پی این موضوع صد‌ها هزار نفر از مردم جمهوری آذربایجان مجبور به ترک منطقه شدند.

از آن زمان، ارمنستانی‌های قره‌باغ با استناد به همه‌پرسی سال ۱۹۹۱ که جمهوری آذربایجان آن را به رسمیت نمی‌شناسد، به‌طور یک‌جانبه اعلام استقلال کردند.

برای نزدیک به سه دهه، این وضعیت باثبات باقی ماند و ۲ طرف در یک بن‌بست محبوس شدند که از سوی خطی از سنگرها، مین‌های زمینی و دفاع ضد تانک حفظ می‌شد.

با این حال، همه چیز در سال ۲۰۲۰ تغییر کرد؛ زمانی که جمهوری آذربایجان جنگی ۴۴ روزه را برای بازپس‌گیری قلمرو خود آغاز و صد‌ها کیلومتر مربع را در قره‌باغ کوهستانی را تحت کنترل خود درآورد.

باکو نیرو‌های خود را به قره‌باغ اعزام کرد و تنها پس از یک روز درگیری، نیرو‌های ارمنستانی که به مدت سه دهه منطقه مورد مناقشه را کنترل کرده بودند، موافقت کردند که این منطقه دوباره با جمهوری آذربایجان ادغام شود.

روز‌های بعد، تقریبا کل جمعیت ارمنستانی منطقه قره‌باغ، یعنی بیش از ۱۰۰ هزار نفر، از این منطقه خارج شده و به ارمنستان وارد شدند که جرقه بحران پناهندگان را برانگیخت.

در همین رابطه محسن پاک‌آیین، کارشناس مسائل بین‌المللی و سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان در گفتگو با خبرگزاری میزان ضمن اشاره به تحولات قره‌باغ و قفقاز در سال ۱۴۰۲، درباره حضور بازیگران فرامنطقه‌ای در قفقاز، گفت: پس از اینکه جمهوری آذربایجان و ارمنستان تصمیم گرفتند تمامیت ارضی یکدیگر را به رسمیت بشناسند و به دنبال آن قره‌باغ به جمهوری آذربایجان بازگشت، شاهد این هستیم که برخی از قدرت‌های فرامنطقه‌ای که در دوران جنگ قره‌باغ کاملا بی‌تفاوت بودند و تحرکی نداشتند، نه برای تقویت صلح بلکه برای افزایش نظامی‌گری در منطقه قفقاز وارد صحنه شدند. 

وی اظهار کرد: رژیم صهیونیستی که به‌طور طبیعی با جمهوری آذربایجان رابطه تسلیحاتی گسترده داشت و کماکان جمهوری آذربایجان به بهانه این که هنوز قرارداد صلح با ارمنستان امضا نشده، معاملات تسلیحاتی خود را با این رژیم که در جهان به دلیل نسل‌کشی در غزه بی‌آبرو شده، ادامه می‌دهد. 

پاک‌آیین، بیان کرد: از طرفی دیگر فرانسه هم وارد ماجرا شده و به دنبال این است که تسلیحات خود را به ارمنستان بفروشد. مذاکراتی هم بین ارمنستان و فرانسه انجام شده و توافقاتی حاصل شده و رزمایشی بین دو کشور برپا شد. پاکستان هم از این فضا استفاده کرده و توافق‌هایی جدید را با جمهوری آذربایجان برای فروش سلاح امضا کرده است.

کارشناس مسائل بین‌الملل، اضافه کرد: دیده می‌شود که هند در جهت رقابت با پاکستان به دنبال این است به ارمنستان سلاح بفروشد و در واقع هند به دنبال برنامه‌های آتی خود در این کشور است. 

پاک‌آیین، تصریح کرد: بنابراین به نظر می‌رسد که در این وهله تلاش برای افزایش نظامی‌گری در منطقه قفقاز با طمع درآمدزایی افزایش پیدا کرده و بیش از همه باید جمهوری آذربایجان و ارمنستان مراقب باشند که این اتفاق‌ها دوباره به تنش و جنگ در منطقه منجر نشود.

روسیه؛ هدف پنهان کشور‌های غربی برای افزایش تقویت روابط با ارمنستان

سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان درباره هدف دیگر کشور‌های فرامنطقه‌ای برای تقویت ارتباط با ارمنستان، گفت: یک هدف پنهان کشور‌های غربی برای افزایش تقویت روابط با ارمنستان هم موضوع روسیه است. کشور‌های غربی به دنبال این هستند که برای انزوای روسیه جای پای خود را در قفقاز محکم کنند و به همین دلیل حضور در این منطقه را در اولویت قرار دادند و مخالفت آن‌ها با جمهوری آذربایجان هم به دلیل دوستی باکو با مسکو است.

وی عنوان کرد: بنابراین مجموعه‌ای از رقابت‌های پیچیده و غیرسازنده را در منطقه شاهد هستیم که ممکن است تنش‌ها را افزایش دهد. البته آن چیزی که طرفین ارمنستان و جمهوری آذربایجان اعلام می‌کنند این است که هر دو به دنبال انعقاد قرارداد صلح نهایی هستند.

پاشینیان به درخواست باکو پاسخ مثبت داده است

پاک‌آیین، می‌گوید: مطالبه جمهوری آذربایجان از ارمنستان این است که مستقل بودن قره‌باغ یا بخشی که این منطقه جزو تمامیت ارضی آن است را از قانون اساسی خود حذف کند. نیکول پاشینیان به این درخواست پاسخ مثبت داد و گفت که این کار را انجام می‌دهد.

وی بیان کرد: اگر این اتفاق بیفتد و طرفین بتوانند که توافق‌نامه صلح را امضا و آن را نهایی کنند، قطعا کشور‌های فرامنطقه‌ای ناامید خواهند شد و مطالبات تسلیحاتی در قفقاز کاهش پیدا خواهد کرد و چه‌بسا خاتمه پیدا کند. 

ایران انگیزه قوی برای استقرار امنیت و آرامش در قفقاز دارد

کارشناس مسائل بین‌المللی درباره انگیزه ایران برای صلح میان دو کشور، گفت: به اعتقاد من کشور‌های منطقه به‌ویژه ایران که بانی نشست ۳+ ۳ در تهران شد و انگیزه بسیار قوی برای استقرار امنیت و آرامش در شمال کشور و در قفقاز دارد باید تلاش کنند در ارتباطات دوجانبه با جمهوری آذربایجان و ارمنستان این اهداف پنهانی را که بعضی از کشور‌های فرامنطقه‌ای در قفقاز دنبال می‌کنند، مورد توجه قرار داده و در مذاکرات سازنده‌ای که با این کشور‌ها دارند آن‌ها را تشویق به صلح کنند.

وی تصریح کرد: در صورت امضا توافق‌نامه صلح و پایان یافتن مخاصمات قطعا هر دو کشور فضای بهتری را برای توسعه اقتصادی در منطقه خواهند داشت و این موضوع به لحاظ اقتصادی به نفع آن‌ها خواهد شد.

درگیری‌های فعلی به معنای جنگ فراگیر در منطقه نیست 

پاک‌آیین، معتقد است که درگیری‌های مرزی بین این دو کشور همچنان رخ می‌دهد که در واقع میزان آن بالا نیست و تبادل محدود آتش است و گاهی فردی مجروح و یا کشته می‌شود. برخی از رسانه‌ها این درگیری‌های محدود را تحت عنوان آغاز مجدد جنگ مطرح می‌کنند.

وی اظهار کرد: این قبیل درگیری‌های مرزی که همیشه بین کشور‌هایی که هنوز مشکلات مرزی خود را حل نکردند اتفاق می‌افتد به معنای جنگ فراگیر در منطقه نیست. 

سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان، گفت: جمهوری آذربایجان و ارمنستان باید از همین حد هم پرهیز و تلاش کنند که مرزبان‌های خود را توجیه و اجازه ندهند که درگیری‌های مرزی بیشتر شود، چراکه ممکن است امنیت منطقه را به خطر بیندازند.

انتهای پیام/