سونامی بیکاران خاموش
- روزنامه همشهری نوشت: در دوره کرونا، بازار کار ایران بــه‌طرز عجیبی شاهــد رکوردشکنی کاهش نرخ بیکاری بود؛ درحالی‌که برآورد می‌شد با تداوم شیوع کرونا، بین ۲ تا ۶.۵ میلیون نفر به‌صورت مقطعی بیکار شوند و نرخ بیکاری افزایش قابل‌توجهی پیدا کند.
روایت آمار‌ها از اتفاق عجیب بازار کار ایران در دوره کرونا این است که با شیوع بیماری کووید-۱۹، بخشی از شاغلان و بیکاران ترجیح داده‌اند در این دوره سخت، کلا غیرفعال شده و قید شغل و جست‌وجوی کار را بزنند. در این شرایط نرخ بیکاری اقتصاد ایران در سال کرونایی تک‌رقمی شده و با کاهش ۰.۹ درصدی نسبت به سال قبل، روی رقم ۹.۷ درصد ایستاده است؛ اما خروج بخشی از شاغلان و بیکاران از بازار کار کرونایی، چالشی است که درصورت تحقق پیش‌بینی قطع زنجیره شیوع کرونا و عادی‌سازی فعالیت‌های اقتصادی در سال ۱۴۰۰ می‌تواند به هجوم سونامی گونه بیکاران غیرفعال به بازار کار منجر شده و نرخ بیکاری را به‌شدت افزایش دهد.
نمای بازار کار در سال کرونایی
بیش از یک سال از شیوع کرونا می‌گذرد و اقتصاد ایران در سال گذشته کاملا متأثر از همه‌گیری این ویروس بوده است. آمار‌های رسمی نشان می‌دهد در زمستان سال گذشته، نرخ بیکاری جمعیت ١٥ساله و بیشتر به ۹.۷ درصد رسیده که ۰.۹ درصد کمتر از فصل مشابه در سال قبل است. همزمان بررسی تغییرات نرخ مشارکت اقتصادی در این فصل نشان می‌دهد که در زمستان ١٣٩٩، فقط ۴۰.۹ درصد از جمعیت ١٥ساله و بیشتر ازنظر اقتصادی فعال بوده‌اند و این نرخ نسبت به فصل مشابه سال قبل ۵.۱ درصد کاهش داشته است. به عبارت دیگر در این فصل ۶۱۰ هزار نفر از جمعیت فعال کشور از بازار کار خارج شده‌اند و به جمعیت ۱.۲ میلیون نفری پیوسته‌اند که در فصل پاییز از بازار خارج شده بیکاربودند. با این حساب در زمستان گذشته، از مجموع ۶۲ میلیون‌و ۶۱۲ هزار ایرانی ۱۵ ساله و بیشتر که جمعیت در سن کار محسوب می‌شوند، فقط ۲۵ میلیون و ۶۱۲ هزار نفر معادل ۴۰.۹ درصد به‌عنوان شاغل یا نیروی بیکار در بازار حضور داشته‌اند. آمار‌های رسمی نشان می‌دهد که در زمستان ۹۹، بالغ بر ۳۰۰ هزارو ۲۴۸ نفر از جمعیت شاغلان کاسته شده و همزمان ۳۱۰ هزارو ۷۳۷ نفر نیز از جمعیت بیکاران کشور کم شده است؛ به عبارت دیگر در این فصل ۶۱۰ هزارو ۹۴۸ نفر از کسانی که شاغل یا جویای شغل بودند از بازار کار ایران خارج شده‌اند و به همین واسطه، نرخ بیکاری به‌جای افزایش، کاهش پیدا کرده است.
نرخ بیکاری مشروط
حقیقت ماجرا این است که در دوره یک‌ساله کرونا، تعداد شغل و تعداد شاغل در اقتصاد ایران با کاهش قابل‌توجهی مواجه بوده، اما به‌واسطه خانه‌نشینی جمعیت فعال، اثرات این کاهش در آمار‌های نرخ بیکاری منعکس نشده و این اتفاق در هر ۴ فصل سال گذشته تکرار شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد اگر در فصل زمستان ۹۹ خروج جمعیت فعال از بازار کار رخ نمی‌داد، نرخ بیکاری به‌جای ۹.۷ درصد روی ۱۲ درصد می‌ماند و درصورتی‌که خروج جمعیت فعال در کل سال ۹۹ رخ نمی‌داد نرخ بیکاری از مرز ۱۹ درصد نیز می‌گذشت.
به‌نظر می‌رسد تخلیه نشدن اثرات کرونا بر نرخ بیکاری در اقتصاد ایران باعث می‌شود در جریان ورود اقتصاد ایران به دوره پساکرونا، تعداد قابل‌توجهی از متقاضیان کار وارد بازار کار شوند که با فرض تداوم شرایط موجود می‌تواند به جهش نرخ بیکاری منجر شود. البته درصورت بهبود شرایط اقتصاد سیاسی و مهیا شدن شرایط رقابتی و سالم برای فعالیت‌های اقتصادی، این امکان وجود دارد که اشتغال‌زایی سریع در اقتصاد ایران زمینه را برای جذب بیکارانی که در دوره کرونا غیرفعال شده‌اند فراهم آورد و نرخ بیکاری حتی درصورت دورقمی شدن از محدوده ۱۲ درصد فراتر نرود؛ اما این مهم بیش از هر چیز نیازمند حذف ریسک‌های خارجی از سر فعالیت‌های مولد در اقتصاد ایران، پیش‌بینی‌پذیر شدن دورنمای اقتصاد و همچنین رفع موانع تولید است.
خروج جوانان از بازار کار
آمار‌ها می‌گویند در دوره کرونا، بخش قابل‌توجهی از کاهش نرخ بیکاری از محل خروج جمعیت فعال از بازار محقق شده است؛ بر این اساس می‌توان استنباط کرد ریزش اشتغال در هر گروهی که نرخ بیکاری آن بیشتر کاهش پیدا کرده باشد، سنگین‌تر بوده است.
بررسی نرخ بیکاری جوانان در آخرین اطلاعات منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در فصل پایانی سال ۹۹، نرخ بیکاری جوانان ١٥ تا ٢٤ساله ایرانی به ٢٣،٦ درصد رسیده که نسبت به فصل مشابه در سال قبل ۲.۱ درصد کاهش یافته یعنی در این فصل ۱۰۳ هزارو ۶۳۸ جوان ۱۵ تا ۲۴ ساله (اعم از شاغل یا بیکار) از بازار کار خارج شده‌اند. همچنین بررسی نرخ بیکاری گروه سنی ١٨ تا ٣٥ساله نیز نشان می‌دهد که در زمستان١٣٩٩ نرخ بیکاری این گروه به ۱۶.۸ درصد رسیده که نسبت به زمستان سال قبل یک درصد کاهش نشان می‌دهد و از ریزش ۲۵۷ هزارو ۶۹۰ نفری این گروه حکایت دارد. همچنین نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان در زمستان سال گذشته با کاهش ۱.۵ درصد مواجه بوده و ۱۲۷ هزارو ۶۶۱ نفر از این افراد از جرگه بیکاران خارج شده‌اند و به‌احتمال‌زیاد مجبور به ترک بازار بوده‌اند. البته با توجه به تغییراتی که کرونا در ماهیت برخی کسب‌وکار‌ها ایجاد کرد و زمینه‌ای که برای توسعه فعالیت‌های حوزه آی‌تی ایجاد شد، احتمال حذف بخشی از جوانان به این کسب‌وکار‌ها وجود دارد، اما این احتمال فقط مشمول حال بخش کمی از جمعیت جوانان بیکار می‌شود.
کوچ شاغلان از خدمات به صنعت
بازار کار ایران با ۲۳ میلیون‌و ۱۳۵ هزار نفر شاغل وارد سال ۱۴۰۰ شده و قرار است همپای تحولات مرتبط با کرونا، تغییراتی را تجربه کند. همانگونه که در سال ۹۹ به‌واسطه محدودیت‌های بی‌رحمانه کرونا برای مشاغل حوزه خدمات، چهره بازار کار ایران کمی صنعتی‌تر شد، این احتمال وجود دارد که با اتمام دوره کرونا و حتی تغییر در ساختار تحریم و مناسبات بین‌المللی، چرخش دیگری در بازار کار رخ دهد. بررسی اشتغال در بخش‌های عمده اقتصادی در سال ۹۹ و دوره شیوع کرونا نشان می‌دهد: در زمستان١٣٩٩ بخش خدمات با کاهش ۲.۳ درصدی سهم خود از بازار کار ایران مواجه شده و با ریزش ۶۸۱ هزارو ۳۳۸ نفری شاغلان خدماتی، سهم این گروه از ۵۲.۷ درصد به ۵۰.۴ درصد رسیده است؛ اما در مقابل بخش صنعت توانسته سهم خود از بازار کار اقتصاد ایران را ۲.۱ درصد افزایش دهد و ۳۸۳ هزارو ۹۷۱ نفر شاغل بیش از زمستان ۹۸ جذب کند. در این میان شرایط بخش کشاورزی تقریبا پایدار بوده و فقط هزارو ۵۱۴ نفر از شاغلان این حوزه کاهش پیدا کرده است.