مجلس سوم؛ از مشکل دیرینه قانون انتخابات تا بازار داغ خرید و فروش رای

- بیش از ۱۱۰ سال است که از پایه ریزی حاکمیت قانون در ایران می‌گذرد. دوران قانون و قانون گذاری در ایران فراز و نشیب‌هایی داشته است و در اعصاری نظیر دوران حاکمیت عناصر قاجار و پهلوی عملا ترتیبات قانونی منبعث از اراده مردم تحت امیال و خواسته‌های شاهان فاسد و وابسته به بیگانه قاجار و پهلوی در می‌آمد.

تحریریه سیاسی در همین زمینه ۹ بُرش از کتاب «آشنایی با تاریخ مجالس قانونگذاری در ایران» که به همت «مرکز پژوهش‌های مجلس» گردآوری شده است را منتشر می‌کند.

(دوره سوم – ۱۴ آذر ۱۲۹۳ تا ۲۱ آبان ۱۲۹۴ ش)

مقدمه
پس از تعطیلی مجلس دوم، مردم که از اوضاع مملکت ناراضی بودند درنقاط مختلف کشور قیام کردند، اما با همه مقاومت و سرسختی آن‌ها ناصر الملک با همدستی دولت‌های روس و انگلیس، تمام قیام‌ها را سرکوب و حکومت خویش را تحکیم کرد. با به سن بلوغ رسیدن احمدشاه و رفتن ناصر الملک انتخابات دوره سوم آغاز شد و بالاخره در ۱۴ (۱۳) آذرماه ۱۲۹۳ ش مجلس افتتاح شد. در گزارش حاضر ضمن بیان اوضاع نابسامان اجتماعی و سیاسی این دوران به بیان کم و کیف انتخابات این دوره، معرفی نمایندگان، معرفی احزاب و بیان دیدگاه آن‌ها پرداخته‌ایم. در آخر نیز عملکرد و مصوبات مجلس را در مدت کوتاه عمر دوره سوم به اجمال مورد بررسی قرار داده‌ایم.

کابینه‌های ایام فترت در دوره دوم و سوم
۱. کابینه نجفقلی خان بختیاری (صمصام السلطنه) (چهارمین کابینه)
۱۹ آذرماه ۱۲۹۰ ش. برابر ۲۰ ذی حجه ۱۳۲۹ ه ق
۲. کابینه نجفقلی خان بختیاری (صمصام السلطنه) (پنجمین کابینه)
۱۵ خرداد ۱۲۹۱ ش. برابر ۱۷ جمادی الثانی ۱۳۳۰ ه ق
۳. کابینه محمد علی خان علاالسلطنه (علا) (نخستین کابینه)
۲۸ دی ماه ۱۲۹۱ ش. برابر ۱۰ صفر ۱۳۳۱ ه ق
۴. کابینه حسن مستوفی الممالک (چهارمین کابینه)
۲۶ مرداد ماه ۱۲۹۳ ش. برابر ۲۵ رمضان ۱۳۳۲ ه ق

انتخابات
انتخابات این دوره جمادی الثانی ۱۳۳۲ ق آغاز شد. این انتخابات نیز ماننده دوره‌های قبل خالی از اشکال نبود و مشکلاتی به همراه داشت که این مشکلات تا حد زیادی ناشی از وضع داخلی ایران و دخالت دولت‌های روس و انگلیس بود، اما مشکل اصلی مربوط به قانون انتخابات بود که در روزنامه‌ها به خوبی منعکس شده است.

روزنامه‌های این دوره مسائل انتخابات را بسیار فعالانه تعقیب می‌کردند و علاوه بر بیان جو ناسالم انتخابات و بازار داغ خرید و فروش رای از حضور پرشور مردم در گرفتن تعرفه نیز خبر داده‌اند. بر اساس این اخبار تعداد آرای این دوره نسبت به دوره‌های قبل افزایش داشته است.

کار انتخابات این دوره به کندی پیش می‌رفت، تا حدی که مجلس قبل از خاتمه انتخابات با حضور ۶۸ نفر نماینده افتتاح شد ودر تمام دوره مجلس، کار انتخابات ولایات ادامه داشت و نمایندگان به تدریج وارد مجلس می‌شدند.

بر اساس محاسباتی که از روی مذاکرات مجلس صورت گرفته، ۴۳ نماینده به مدت ۱۰ ماه و اندی در مجلس سوم خدمت کرده اند. بر پایه سایر منابع، ۱۵ نماینده بین ۷ تا ۹ ماه، ۱۱ نماینده بین ۳ تا ۶ ماه و ۹ نماینده ۲ ماه یا کمتر خدمت کرده‌اند.

با حذف هر گونه شرطی برای انتخاب شدن در قانون انتخابات در این دوره شاهد تغییرات جالب توجهی از لحاظ طبقات، تحصیلات و مشاغل وکلا هستیم. در این مجلس تعداد ملاکین (۴۹ درصد) و روحانیون افزایش یافت در حالی که تعداد بازرگانان و صاحبان مشاغل آزاد کمتر از مجلس دوم بود. افزایش روحانیون درمجلس سوم به طور استثنایی از همه دوره‌های دیگر بیشتر بود.

تحصیلات نمایندگان دوره سوم
-۱۳ درصد نمایندگان دارای تحصیلات قدیم در حد اجتهاد بودند.
-۲۱ درصد نمایندگان دارای تحصیلات قدیم در حد مدرسی بودند.
-۳۵ درصد نمایندگان دارای تحصیلات قدیم در حد سطح بودند.
-۴ درصد نمایندگان دارای تحصیلات جدید و در سطح دکتری بودند.
-۱۳ درصد نمایندگان دارای تحصیلات جدید و در سطح لیسانس بودند.
- ۲ درصد نمایندگان دارای تحصیلات جدید و در سطح ابتدایی بودند.

احزاب
با افتتاح مجلس، بار دیگر حکومت مشروطه به وجود آمد و فعالیت احزاب سیاسی و جراید ملی آغاز شد. سقوط ناصر الملک بروز جنگ جهانی و کاهش نفوذ روس‌ها، موجب شد تا این بار دموکرات‌ها در مجلس حضور گسترده‌تری بیابند.

ناصر الملک در خلال زمامداری خود به خواست روس‌ها همواره تلاش کرد تا حزب دموکرات را محو کند. با این حال در ایالات و در انتخابات دوم تهران که برای جایگزینی ۷ نفر از وکلای مستعفی انجام شد اکثریت با دموکرات‌ها بود.

به طورر کلی در مجلس سوم چهار گروه سیاسی حضور داشتند:
۱. حزب دموکرات با ۳۱ نفر عضو
۲. حزب اعتدال با ۲۹ نفر عضو
۳. هیات علمیه که گروهی جدید بود با ۱۴ نفر عضو
۴. گروه بی طرف که با دموکرات‌ها ائتلاف کرده بود با ۲۰ نفر.
البته به دلیل ادامه انتخابات در طول دوره و ورود تدریجی وکلا به مجلس تعداد اعضای احزاب در این دوره همواره متغیر بود این تغییرات در جدول زیر نشان داده شده است.

قوانین و مصوبات
مهمترین قوانینی که مجلس سوم طی یک سال عمر پرتلاطم خود به تصویب رساند عبارتند از:
۱. قانون تشکیلات وزارت عدلیه مصوب ۱۵ خرداد ماه ۱۲۹۴ ش
۲. قانون مالیات مستغلات مصوب ۹ شهریور ماه ۱۲۹۴ ش که به منظور ایجاد درآمد‌های جدید برای دولت پیشنهاد شده بود که این اقدام با تفکر نوگرایانه دموکرات‌ها مبنی بر اخذ مالیات‌های غیر مستقیم هماهنگی داشت.
۳. قانون سربازگیری مصوب ۹ آبان ماه ۱۳۹۴ ش
۴. قانون منع خروج طلا و نقره مصوب ۷ اردیبهشت ماه ۱۲۹۴ ش که با توجه به مشکلات اقتصادی کشور اقدامی اساسی محسوب می‌شد.
۵. لغو قانون اختیارات ۲۳ جوزا مصوب ۲۶ اسفند ماه ۱۲۹۳ ش که دست خارجیان را از گمرکات ایران کوتاه کرد.

کابینه‌های دوره سوم
در این ایام چهار کابینه تشکیل شد که در این گزارش به ذکر نام رئیس الوزرا کابینه‌ها و تاریخ تشکیل آن‌ها بسنده می‌کنیم.

-کابینه حسن خان مستوفی الممالک (پنجمین کابینه)
اول اسفند ۱۲۹۳ ش برابر ۵ ربیع الاخر ۱۳۳۳ ه ق
-کابینه میرزا حسن خان پیرنیا (مشیر الدوله) (نخستین کابینه)
۲۳ اسفند ۱۲۹۳ ش برابر ۲۷ ربیع الاخر ۱۳۳ ه ق
-کابینه عین الدوله (نخستین کابینه)
۱۰ اردیبهشت ۱۲۹۴ ش برابر ۱۶ جمادی الثانی ۱۳۳۳ ه ق
-کابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالک (ششمین کابینه)
۲۶ مرداد ۱۲۹۴ ش برابر ۶ شوال ۱۳۳۳ ه ق